Η Φιλοκαλία (εκ του φιλοκαλείν) είναι μια
συλλογή δηλαδή κειμένων των νηπτικών – ασκητικών πατέρων (αυτών που βρίσκονταν
σε μια διαρκεί νήψη, επαγρύπνιση και άσκηση) της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μία συλλογή κειμένων που
αποτελεί φορέα της ησυχαστικής παράδοσης, που γράφτηκαν από τον τέταρτο έως τον δέκατο πέμπτο αιώνα. Το περιεχόμενο αυτών των κειμένων έχει
να κάνει με τις προσπάθειες που καταβάλει ο χριστιανός για την ανύψωση της
ψυχής αλλά και του νοός μέσω της προσευχής με τελικό στόχο και σκοπό την ένωση
τους με το θείο, με το θεό. Τη συλλογή, την επιμέλεια και την έκδοση όλων αυτών
των φιλοκαλικών κειμένων από τον 4ο αιώνα μέχρι και τον 15ο
όπως προείπαμε, την ανέλαβαν να την φέρουν εις πέρας τον 19ο αιώνα
δύο μεγάλοι Άγιοι της Εκκλησίας μας ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης και ο Άγιος Μακάριος Νοταράς, αρχιεπίσκοπος Κορίνθου.
Το μεγάλο αυτό έργο της Φιλοκαλίας,
αγαπημένοι μου ακροατές, μεταφράστηκε σε πάρα πολλές γλώσσες. Πρόκειται για το
θησαυρό της Ορθοδοξίας…Πρόκειται για τη βιωμένη παράδοση της Εκκλησίας, για την
εφαρμογή του Ευαγγελίου του Κυρίου μας στην πράξη. Πάντα θυμάμαι το λόγο του
σεβαστού καθηγητού μου, επισκόπου Μαυροβουνίου, πατρός Αμφιλοχίου Ράντοβιτς, που πάλιν και πολλάκις
μας επαναλάμβανε πως Αγία Γραφή και Φιλοκαλία αν διαβάζεται …αυτά τα δύο είναι
αρκετά για να σας οδηγήσουν στη σωτηρία…!!
Πέραν δηλαδή, της Βίβλου, και ορισμένων κειμένων των πρώτων χριστιανών πατέρων,
η Φιλοκαλία είναι ένα έργο, που ασκεί σημαντικότατες επιδράσεις και αποτελεί
θαυμαστό παράδειγμα της ευλάβειας της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας.
Επίσης πρέπει να επισημάνουμε πως
στην εισαγωγή της μετάφρασης της Φιλοκαλίας στην Αγγλική των Palmer, Sherrard και Ware, η φιλοκαλία
ορίζεται ως "αγάπη προς το κάλλος, το εξυψωμένο, το θαυμάσιο, αντιληπτό ως
υπερβατική πηγή της ζωής και αποκάλυψη της αληθείας". Οι συγγραφείς των
κειμένων ήσαν κυρίως μοναχοί, ο αγώνας των οποίων
για νοητικό εξαγνισμό και πνευματική τελείωση επαναλαμβάνεται ως θέμα σε
ολόκληρη τη Φιλοκαλία.
Ο μακάριος Διάδοχος, Επίσκοπος Φωτικής κάπου στη σημερινή Παραμυθιά της
Ηπείρου, διακρίνεται ανάμεσα στους ασκητικούς συγγραφείς. Το μόνο που
γνωρίζουμε γι’ αυτόν είναι ότι ήταν Επίσκοπος στα μέσα του πέμπτου αιώνα. Η
υπογραφή του βρίσκεται σε μια επιστολή προς τον Αυτοκράτορα Λέοντα, που εστάλη
από τους επισκόπους της Ηπείρου μετά το φόνο του Προτερίου Αλεξανδρείας από
τους Μονοφυσίτες το 457. Οι σύγχρονοι ιστορικοί δεν τον μνημονεύουν. Ο Άγ.
Φώτιος δεν λέγει τίποτε για τη ζωή του αλλά αναφέρεται στην «έξοχη» προσφώνησή
του και τον μνημονεύει ως έναν από τους αντιπάλους των Μονοφυσιτών στα χρόνια
της Συνόδου της Χαλκηδόνος το 451 (Bibl.
Cod. 231).
Είναι εκπληκτικό το πως
ένας τόσο μεγάλος θεολόγος και νηπτικός πατέρας είναι τόσο λίγο γνωστός, παρ'
ότι ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, κατά τους αγώνες του υπέρ του Ησυχασμού και
της μυστικής του θεολογίας, παραπέμπει αρκετές φορές στον άγιο Διάδοχο.
Οι εκδότες της Φιλοκαλίας,
Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης και ο Άγιος μακάριος Νοταράς, εγκωμιάζουν ως μεγάλο
νηπτικό Πατέρα τον θείο Διάδοχο και από τα ελάχιστα διασωθέντα έργα του επέλεξαν
μόνο το βραχύτατο, του "Δέκα
Όρους", και το μακρότατο, τα «Εκατό
Γνωστικά Κεφάλαια».
Πρόκειται για ένα έργο βαθύτατης πνευματικής εμπειρίας,
κυριολεκτικώς αγιοπνευματικό, με χρήση ενός μεγάλου αριθμού πρωτοτύπων λέξεων,
προκειμένου να εκφρασθούν σύνθετες μυστικές κινήσεις και γεύσεις της ψυχής.
Τα "Εκατό
Κεφάλαια", αν και παρουσιάζονται σαν αυτοτελή κείμενα, όμως έχουν μια
εσωτερική ενότητα, η οποία θα μπορούσε να αποδοθεί και με το συνηθισμένο
πεζογραφικό λόγο. Αλλά από τους αγίους Πατέρες, ιδίως τους νηπτικούς, έχει
προτιμηθεί η άρραφη μέθοδος των κεφαλαίων για να εκφράζεται έτσι η συγκεκριμένη
εμπειρία και για ν' απομνημονεύονται πιο εύκολα από τους μοναχούς.
Επίσης πρέπει να παρατηρηθεί ότι τα έργα του αγίου Διαδόχου
διακρίνονται για τη γλωσσική αττική χάρη και το σαφή τρόπο διατυπώσεως.
Όσο σαφής κι αν είναι η διατύπωση αγιοπνευματικών εμπειριών,
παρόλα αυτά, μονάχα με την εσωτερική συγγένεια θα μπορούσαμε να τις
αισθανθούμε. Και θα έπρεπε να βρισκόμαστε στην πνευματική κατάσταση του αγίου
Διαδόχου, του οποίου η ψυχή ολόκληρη φλεγόταν από την αγάπη του Χριστού, ο νους
του ήταν μέσα στην λάμψη του Ακτίστου Φωτός, η ταπείνωση συγκρατούσε σε αυτογνωσία τον θεωμένο όσιο, το σώμα
του συνευφραινόταν μαζί με την ψυχή του, οι πνευματικές θεωρίες διαδέχονταν η
μία την άλλη, η προσευχή μέσα στην καρδιά του είχε γίνει φύση, η μυστική ένωσή
του με τον Θεό ήταν συνεχής, για να καταλάβουμε με πληρότητα το περιεχόμενο των
εμπειριών του.
Και ακριβώς από αυτή την πάμφωτη ερωτική κατάσταση της ψυχής του
αγίου Διαδόχου ανέβλυσαν τα ηδύτατα "Γνωστικά
Κεφάλαια" σαν ουσία και μορφή, που απευθύνονται κυρίως σε
μοναχούς, αλλά έχουν και γενικότερη σημασία για χρήση απ' όλη την Εκκλησία,
γιατί αναφέρονται στα προβλήματα της χριστιανικής ψυχής, που καλείται από τον
Χριστό να ανεβεί όλα τα σκαλοπάτια της χριστιανικής τελειότητας. Αλλά και αν
ακόμα δεν κατορθώσει κανείς να γίνει τέλειος σχετικά, πάντως μένει το κέρδος
της ήττας που συνεπάγεται την αυτοταπείνωση. Και αυτό είναι ένα κέρδος θετικό.
Στα "Γνωστικά
Κεφάλαια" υπάρχουν απλανείς λύσεις και ερμηνείες των εσωτερικών
προβλημάτων των μοναχών και λαϊκών, διέξοδος στα αδιέξοδα των ψυχών,
αιτιολόγηση των διαφόρων ψυχοπαθολογικών φαινομένων, υποδείξεις μέσων
θεραπείας, εκτίθεται η κλίμακα της εν Χριστώ ζωής, αποκαλύπτονται τα όργια της
μυστικής θεολογίας, αναπτύσσεται η διδασκαλία της νοερής προσευχής και τέλος,
δακτυλοδεικτείται ο δρόμος της χαράς, της ειρήνης, της αγάπης, της απάθειας εν
αγίων Πνεύματι και της εν θείω φωτί θεώσεως του ανθρώπου.
Όσο για τους "Δέκα
Όρους", αυτοί αποτελούν την ακρότατη έκφραση της εν Χριστώ ζωής, που
συνίσταται στην πίστη, σαν απαθή έννοια περί Θεού και σαν εκδημία του νου προς
ελπιζόμενα· στην υπομονή, σαν αδιάλειπτη αναμονή του Αόρατου,· στην
αφιλαργυρία, όταν κανείς δεν θέλει τίποτε· στην επίγνωση του Θεού από εκείνον
που αγνοεί τον εαυτό του τελείως, επειδή ζει εν Θεώ, στην ταπεινοφροσύνη, που
συνίσταται στην λήθη των όσων καλών κάνει· στην αοργησία, σαν επιθυμία θερμή να
μην οργίζεται κανείς· στην αγνότητα, που εκφράζεται σαν αίσθηση συνεχούς
ενώσεως με τον Θεό· στην αγάπη, που διακρίνεται για την αύξηση της φιλίας προς
τους υβρίζοντες· και τέλος, στην αλλοίωση της ψυχής, που προκαλείται από την
διαρκή εντρύφηση του Θεού, και στην χαρά από την αναμονή του θανάτου.
Ο άγιος Διάδοχος είναι
αναμφίβολα ένας από τους μεγαλύτερους Νηπτικούς Πατέρες, που επηρέασε θετικά την
μοναστική και πνευματική παράδοση και πλούτισε την Ησυχαστική και Θεολογική
Γραμματεία της Εκκλησίας.
